گلبهارملک | گلبهار در زمان احداث ظاهرا یک منطقه وسیع و البته دارای باغها و مناظر حاصلخیز بود، اما پیش از این تاریخ آن چه؟ آیا برای شهری که قرار است هزاران نفر را در خود جای دهد، فقط میتوان تاریخی ۳۵ ساله را درنظر گرفت؟ آیا گلبهار تاریخ باستانی دارد؟
گلبهار برای ما یک نام جدید است؛ نام یک شهر تازه که قرار است بخشی از بار جمعیتی شهر مشهد را به دوش بکشد. طی سالهای اخیر، جمعیت این «نو شهر» همواره افزایش یافته و فضای آن شکل و الگوی شهری نوین را به خود گرفته است.میدانیم که مطالعه برای ساختن این شهر در سال ۱۳۶۶ش آغاز و از سال ۱۳۷۱ش احداث شهر گلبهار، وارد مرحله عملیاتی شد. در آن زمان، ظاهراً گلبهار یک منطقه وسیع و البته دارای باغها و مزارع حاصلخیز بود؛ اما پیش از این تاریخ باستانی آن چه؟ آیا برای شهری که قرار است هزاران نفر را در خود جای دهد، فقط میتوان تاریخی ۳۵ ساله را درنظر گرفت؟
به نظر چنین نمیآید؛ مردم گلبهار، خواه از روستاهای اطراف به آن کوچیده باشند یا کلانشهر مشهد، باید هویت و تاریخ منطقهای را که در آن زندگی میکنند، بشناسند.این هویت و تاریخ میتواند در نامگذاری خیابانها و کوچهها مورد استفاده قرار گیرد و برای این «نو شهر»،شناسنامهای قابل ارائه به وجود آورد.
در مطلب امروز از صفحهی تاریخ، میخواهیم برایتان از جزئیات تاریخی و باستانی مربوط به شهر گلبهار و اطراف آن صحبت کنیم؛ موضوعی که ظاهراً در این چند دهه، کلاً نادیده گرفته شدهاست اما میتواند دستمایهای برای یک مطلب متفاوت تاریخی باشد.
چرا گلبهار تاریخ باستانی دارد؟
معمولاً وقتی قرار است درباره گلبهار حرفی بزنیم، در ابتدای سخن، فاصله آن را تا شهر مشهد به مخاطب ارائه میکنیم: «گلبهار، شهری جدید در فاصله ۴۵ کیلومتری کلانشهر مشهد است»؛ این گفته، البته اشتباه نیست؛ اما یادمان باشد که گلبهار، یک «نو شهر» است که در ۳۵ کیلومتری روستای تاریخی و گردشگری اخلمد، ۳۲ کیلومتری شهر تاریخی گلمکان، ۳۲ کیلومتری شهر تاریخی رادکان، ۴۰ کیلومتری توس تاریخی باستانی، ۳۶ کیلومتری شهر شاندیز (شاهاندژ قدیم) و ۳۰ کیلومتری روستاهای تاریخی و ییلاقی ارداک و انداد قرار دارد؛ در واقع اگر گلبهار را مرکز یک دایره قرار دهیم، به شعاع ۳۰ کیلومتری آن، مجموعهای غنی از عناصر تاریخی و باستانی خراسان قدیم قرار گرفتهاست.
«چشمه سبز»، منطقهای در ۳۰ کیلومتری گلبهار، در دوران پیش از اسلام، زیارتگاهی مورد توجه بود؛ آنگونه که مردم، نذورات خود را در قالب ظروف طلا و نقره به داخل آن میانداختند و وقتی ۴۶۰ سال پیش، سد طبیعی مقابل این چشمه شکست، دشت مشهد را پر از ظروف گرانقیمتی کرد که البته هواخواهان بسیار داشت.
گلبهار با تپه «حاج تراب» فاصلهای کمتر از ۳۰ کیلومتر دارد؛ تپهای که هنوز مطالعات باستانشناسی آن کامل نشده است، اما به گواهی تاریخ باستان، مکان استقرار نادرشاه در زمان حمله نهایی به مشهد و براندازی ملک محمود سیستانی بوده و قدمت اصل قلعه به دوران پیش از اسلام باز میگردد.
از همه اینها مهمتر، همسایگی گلبهار با تابران توس، یکی از شهرهای بزرگ تاریخ باستانی ایران و ثبت شده در شاهنامه فردوسی است که در کنار کَشَفرود باستانی بنا شده و برخی مورخان، قدمت احداث آن را دوره هخامنشی میدانند.
کشفرود، همان رود پربرکتی است که روزگاری، در کمال زیبایی و شکوه، از کنار گلبهار امروزی هم میگذشت و به آن جان و روح زندگی میدمید.
نشانههای این زندگی را میتوان در سنگ نگارههای سه هزار و ۵۰۰ ساله کمر مقبولا که کمتر از ۳۰ کیلومتر با گلبهار فاصله دارد مشاهده کرد.
برای مشاهدهی آگهیهای مربوط به گلبهار اینجا کلیک کنید.
رادکان و «میل» تاریخی آن که موجب شگفتی باستانشناسان عالم است نیز ۳۰ کیلومتر تا گلبهار فاصله دارد؛ میل رادکان که ۳۵ متر ارتفاع دارد، یادگار مهندسی خواجه نصیرالدینتوسی از عهد ایلخانی میدانند.
روستای «نوزاد» و آرامگاه تاریخی خواجه عبدالرحمن گهوارهگر که بنای آن، یک شاهکار بینقص از دوره تیموری است و تنها چند کیلومتر با گلبهار فاصله دارد.
همه اینها در کنار قلعههای تاریخ باستانی متعددی در جاهایی مانند روستای «اسجیل»، به ما اجازه میدهد که به گلبهار عنوان مرکزیت جغرافیایی و کانونهای باستانی محیطی، ارزشهای تاریخی قابل اعتماد قائل شویم و این شهر را متولد شده بر بستری بدانیم که تاریخی چند هزار ساله را یدک میکشد.
چند خط از تاریخ باستانی شهر جدید گلبهار
بر اساس آنچه گفتیم، گلبهار احتمالاً مانند دیگر مناطق حاشیه کشفرود، از حدود ۸ هزار سال قبل شاهد حضور و حیات انسانهای اولیه بودهاست؛ یافتههای حاشیه کشفرود که از سال ۱۳۵۶ش به این سو کشف شدهاند، نشان میدهند که انسانها در سراسر این دشت حاصلخیز، بین دو کوه بینالود و هزارمسجد میزیستند.
زندگی مردمان این منطقه، از راه شکار میگذشت؛ گلبهار و دشتهای اطراف آن از دیرباز شکارگاههایی بسیار پرآوازه و محبوبب بودهاند.
چمن رادکان در ۳۰ کیلومتری گلبهار، آنقدر دلانگیز و سرسبز بود که مغولان در سال ۶۳۷ش، پس از هجوم به ایران، این منطقه را به عنوان چراگاه و اردوی نظامی خود برگزیدند.
گلبهار در دوران پیش از اسلام، در منطقهای پر رفت و آمد و باستانی بوده است و البته مورد توجه مردم قرار داشت؛ آن سوی کوه بینالود، آتشکده آذربرزین را ساخته بودند و بالطبع، در دو طرف کوه، نیایشگاههایی بنا شده بود که افراد زیادی را به سوی خود میکشاند.
افزون بر اینها، گلبهار در قلب جاده ترانزیتی و بازرگانی ابریشم قرار داشت؛ مسیری که دستکم از دوره اشکانی، محل تردد کاروانهای تجاری متعددی بوده که از چین به سوی اروپا و بالعکس در حرکت بودند.
گلبهار میتوانست با توجه به ظرفیتهای طبیعی، اقامتگاه و محل اتراق این کاروانها باشد. این وضعیت تا سال ۲۲ق، هنگامی که مسلمانان به خراسان رسیدند و توس جزئی از قلمرو خلافت اسلامی شد، وجود داشت.
بالطبع باید سال پیوستن گلبهار به سرزمینهای اسلامی را همان سال ۲۲ق بدانیم. از آن به بعد، این منطقه، به فراخور وقایع تاریخ باستان، شاهد رویدادهای بسیاری بوده است.
گلبهارملک را در فضای مجازی دنبال کنید.
برخی زادگاه ابومسلم خراسانی را «پوشنگ» در نزدیکی هرات امروزی میدانند، جایی در ۳۰۰ کیلومتری گلبهار امروزی. ابومسلم بعدها فعالیتهای تبلیغی خود را برای شکل دادن به قیامش در همین منطقه آغاز کرد؛ قیامی که بالاخره در سال ۱۲۹ق آغاز شد.
گلبهار در دوران هجرت امام رضا(ع) به مرو، بخشی از ولایت توس با مرکزیت تابران محسوب میشد.
در آن زمان، مرو مرکز خلافت عباسی بود و گلبهار، حدود ۳۰۰ کیلومتر با این شهر فاصله داشت. از این دوره به بعد، گلبهار شاهد حکومت طاهریان، حمله یعقوب لیث صفاری، تسلط سامانیان و دوران طلایی تمدن اسلامی در این منطقه بود.
یادمان باشد توس، جایی که گلبهار نیز بخشی از خاک آن به حساب میآمد، در آن دوره و ادوار بعد محل تولد و تربیت امثال خواجه نظامالملک توسی بودهاست؛ افرادی که به دهقانان یعنی زمینداران بزرگ خراسان وابسته بودند و نسبشان به بزرگان دوران پیش از اسلام باز میگشت به همین دلیل بعید نیست که بتوان اراضی امروزی گلبهار را بخشی از تیول و زمینهای اختصاصی آن دیوانسالاران بزرگ دانست.
با حمله مغول، آفتاب تمدن تاریخ به یکباره در این منطقه غروب کرد و گلبهار و دشت اطراف آن چنان که گفتیم، به اردوگاه اصلی مغولان صحراگرد و ستیزهجو تبدیل شد.
پس از آن تاریخ گلبهار شاهد عبور سربازان سفّاک تیمورلنگ بود و پس از آن، روزگار آبادانی منطقه را در عهد نوادگان تیمورلنگ دید.
در دوران سلطانحسین بایقرا یکی از نوادگان تیمور که بر ایران شرقی حکمرانی داشت، امیرعلیشیر نوایی وزیر خردمند و دیندار به منطقه گلبهار آمد و دستور داد که آب چشمهگیلاس در ۲۳کیلومتری این مکان را به سوی شهر مشهد جاری کنند و به این ترتیب، مقدمات ایجاد نهری فراهم شد که در دوره نادرشاه به نهر نادری اشتهار یافت.
تاریخ باستانی گلبهار از آن روزگار تا امروز، شاهد وقایع بسیاری بوده است که نمیتوان همه آنها را در این مختصر گنجاند؛ رویدادهایی مانند عبور ستون نیروهای متفقین در جنگ جهانی دوم یا نظامیان شوروی که از محور اخلمد به سمت مشهد در حرکت بودند برای رسیدن به اینشهر باید از منطقه گلبهار و کنار چناران عبور میکردند؛ اتفاقی که میشود آن را در بخشی از تاریخ و سرگذشت این شهر گنجاند./خراسان